نشریه پژوهش های انسان شناسی ایران
سال سوم شماره 1 (پیاپی 5، بهار و تابستان 1392)

روایت های معلمان درباره زندگی روزانه و حرفه ای شان در مدرسه، به فهم و ادراکی عمیق از”چیستی تدریس و معلمی“منجر می شود. روایت ها مهم ترین و اساسی ترین ابزار معناساز فرهنگی هستند و امکان دست یابی به اندیشه ها، دانش و تجربه های معلمان را فراهم می کنند. در پژوهش حاضر با روش خود مردم نگاری، پژوهشگر اول؛ تجربه های زیسته در دوران تحصیل و هویت حرفه ای خود به عنوان معلم را بررسی کرده است. نتیجه های تحقیق حاکی از تاثیر عمیق تجربه ها بر شکل گیری هویت معلم است که از آن جمله می توان به خودآگاهی، چرخش از رویکرد معلم محوری به رویکرد کودک محوری در تدریس، پاسخ گویی به نیازهای دانش آموزان، تامل در عمل، پیوند بین نظر و عمل و جستجوی معنا اشاره کرد.

این پژوهش به بررسی نقش فرهنگ زندگی در شکل گیری معماری خانه های اعیانی تهران در دوره قاجار می پردازد. هم زمان با شناخت شیوه زندگی، ساختار خانواده و شرایط فرهنگی اجتماعی زندگی ایرانیان آن دوره به دنبال دست یابی به پاسخ هایی درباره ی چگونگی روند خلق و تغییر فضاها است. ساختار خانواده و خانه های اعیانی دوران قاجار به تدریج بعد از اولین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (1290 ه.ق.) دچار تغییراتی شدند؛ این پژوهش خانه های اعیانی را فارغ از این تغییرات بررسی می کند تا نقش ساختار خانواده و فرهنگ وابسته به آن را در شکل دادن به خانه، روشن سازد. بر اساس طرح تحقیق تاریخی و روش های توصیفی و تحلیلی، داده های مربوط به فرهنگ و شیوه زندگی در خانه های اعیانی قاجار، بیش تر از منابع دست اول و گاه دست دوم جمع آوری شده است تا عوامل موثر در تعیین کالبد خانه شناخته شوند. منابع دست اول شامل نامه ها و شرح حال ها و عکس های مربوط به آن دوره هست. نتایج تحقیق نشان دهنده چگونگی شکل گیری و تغییر کالبد انعطاف پذیرخانه، بر اساس ساختار خانواده است که خود تحت تاثیر اعتقادات مذهبی و نظام اجتماعی ساختار خانه را مبتنی بر جدایی فضاهای زنانه و مردانه شکل می داده است. هر گونه تغییر در تعداد یا نیازهای اعضای خانواده بازتعریف کالبد خانه را به دنبال داشته است.

جامعه مدرن، نوع روابط افراد با فضاهای شهری و سبک زندگی روزمره را تغییر داده است، حضور در فضاهای اجتماعی و برقراری ارتباط یکی از نیاز های انسان امروزی است. این نیاز در اولین قدم خود را در کنش های روزمره نشان می دهد. در این پژوهش، شیوه زندگی 35 دختران دانشجو شامل روابط خانوادگی، روابط اجتماعی، نحوه گذراندن زندگی روزمره، ارزش های مطلوب و هنجارهای مورد تبعیتشان و شیوه های رفتاری در شهرستان رفسنجان مورد توجه بوده است. داده ها با استفاده از روش کیفی و از خلال مصاحبه های فردی و گروهی و یادداشت برنامه فعالیت های روزانه جمع آوری شدند. با فن تحلیل محتوای موضوعی، هویت فرهنگی این دختران یعنی میزان و نحوه استفاده از سرمایه های فرهنگی و اجتماعی فضاهای پیرامونی مورد مطالعه قرار گرفت. با تحلیل داده ها به این نتیجه رسیدیم که در فرهنگ رفسنجان برای دختران هنجارها و ممنوعیت هایی در متن جامعه تعیین شده است. علاوه بر وجود موانع حضور در فضاهای عمومی شهر، عدم برنامه ریزی برای زندگی روزمره و اهمیت نداشتن آن در میان دختران مورد مطالعه به چشم می خورد. آنها هیچ گونه ایده، نظم و یا هدف خاصی برای سپری کردن زندگی روزمره و حضور یافتن در عرصه عمومی ندارند.

عشایر ایران به دلایل مختلفی دارای اهمیت هستند، اول از این نظر که سهم بزرگی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و اساس معیشت آنان مبتنی بر دامداری سنتی است، دوم کوچ گری و جا به جا شدن بین آنها میان ییلاق و قشلاق که به منظور تعلیف دام در مراتع طبیعی و بهره جویی از تنوع آب و هوایی صورت می گیرد و سوم وابستگی آنها به ساختار سیاسی اجتماعی مبتنی بر سلسله مراتب ایلی که از شاخص های مهم شناخت اجتماع عشایری است. پژوهش بر روی ایلات، عشایر و اقوام ایرانی آداب و رسوم، فرهنگ و ساخت اجتماعی جامعه ایلی را نمایان می سازد و با پرداختن به سازمان اجتماعی و شیوه اقتصادی می توان به برنامه ریزی برای یافتن راه کارهای اجتماعی اقتصادی عشایر کمک کرد. در دهه های اخیر در نتیجه تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور، جامع عشایر تغییرات اساسی کرده است، متلاشی شدن نظام قبیله ای، فراموشی سنت های فرهنگی، جایگزینی فرهنگ مردمان یکجا نشین، تغییر در نوع معیشت و سکونت یا مهاجرت شهری، مواردی است که فرهنگ عشایر کوچرو را تحت شعاع قرار داده است. هدف این بررسی توصیف وضعیت اجتماعی فرهنگی طایفه مستقل عرب کتی یکی از بزرگ ترین طوایف عرب کوچرو در نزدیکی تهران است که به عنوان بخشی از تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به وجود آمده در آن به دلیل هم جواری با شهر ورامین و کلان شهر تهران بوده است.

تبیین روش شناختی عملکرد جلال آل احمد در حوزه انسان شناسی و فرهنگ پژوهی، می تواند نموداری دقیق از منش فکری عقیدتی او به دست دهد، چرا که آل احمد معتقد بود با ابزارها و روش های غربی نمی توان به توصیف درستی از موقعیت ایران دست پیدا کرد. او در مواجه با مسائل، می کوشید آنها را به شکلی ملموس و عینی توصیف کند و در نهایت راه کارهایی ارائه دهد. در مقاله حاضر کوشیده شده است با توصیف معرفت شناسی آل احمد، روش کاری، سبک و نگاه انسان شناختی اش تبیین شود، برای دست یابی به این هدف تمرکز بیشتر بر روی کارهای پژوهشی وی است. مقاله در یک مقدمه و چهار بخش مختلف سامان دهی شده است. در هر کدام از فصول مقاله نیز کوشیده شده تا پیشینه مباحث و رویکردهای مختلف به آرا آل احمد به اختصار مورد بررسی و یا نقد قرار گیرد و در انتها رویکرد سبک شناسانه او به شکلی ایجابی توصیف شود.

زیبایی مفهومی نسبی و مبتنی بر سلیقه است و متناسب با فرهنگ و شرایط اجتماعی گوناگون تعریف می شود. پژوهش حاضر در صدد بررسی انسان شناختی مفهوم زیبایی صورت نزد جوانان 20 تا 30 ساله منطقه 15 شهر تهران است، برای دست یابی به این هدف ابتدا سیر تحول تاریخی زیبایی و سپس معنی آن در یک جغرافیای خاص مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهشگر به مهم ترین نظریه های شناخت بدن به مثابه امری فرهنگی در حوزه انسان شناسی و جامعه شناسی اشاره و در قسمت روش از رویکرد انسان شناسی ژرفانگر استفاده کرده است. این پژوهش در منطقه پانزده شهر تهران با برگزیدن سی و شش نفر از پسران و دختران انجام شده است. نتایج حاصل نشان می دهد که راه های دست یابی به زیبایی تنوع یافته است و افراد برای زیبا شدن دست به هر عملی می زنند زیرا زیبایی تنها یک مفهوم نیست بلکه ابعادی نمادین یافته است و کنش های آنان راه حلی عقلانی برای فرار از داغ ننگ خوردن به شمار می آید. زیبایی به عنوان عاملی برای کسب منزلت اجتماعی و همچنین عامل موثر در افرایش اعتمادبه نفس محسوب می شود.

بیماری های روانی در روزگاران گذشته معلول قدرت های مافوق طبیعی شناخته می شدند و بیماری را نتیجه تسخیر ارواح خبیث می دانستند. شخص در اثر تسخیر ممکن است از بیماری با علائم جسمی و روحی رنج ببرد. رام کردن این ارواح که در سواحل جنوبی ایران به باد یا هوا معروف اند با برگزاری مراسمی تحت عنوان زار امکان پذیر است. زار در زمره اعتقادات معنوی این منطقه قرار دارد. مطالعه این آیین شفابخش به درک آداب و اعتقادات مردم حاشیه خلیج فارس کمک می کند و جنبه آیینی این موضوع بسیار بااهمیت است. زار که از قبایل ابتدایی شرق آفریقا باقی مانده است در اصل ریشه در شمنیسم دارد. شمنیسم عمدتا پدیده ای دینی و مربوط به سیبری و آسیای مرکزی است. شمن با فرو رفتن به خلسه، برای درمان بیماری ها، با ارواح یاریگر و نیروهای آسمانی ارتباط برقرار می کند و از آنها استمداد می طلبد. از دیدگاه روان شناسی، برخی از علائم بادزدگی نشانه ای از جنون یا طبیعت هیستریک تعریف شده است و این علائم احتمالا از اختلال ها و واکنش های روانی فرد در برابر فشارها و تنش های ناشی از وضعیت اجتماعی او ناشی می شود. آیین زار به عنوان جایگزینی برای توضیحات پزشکی متعارف، نوعی تفسیر از بیماری در اختیار می گذارد که علم توان معالجه آن را ندارد. مقاله حاضر در پی پاسخ به سرچشمه های تاریخی و روانی آیین زار با استفاده از اسناد موجود، مشاهده و مصاحبه با درمانگران، بیماران و برخی از افراد جامعه محلی سواحل جنوبی ایران است.